สถานที่ตั้ง  : บ้านหนองคันนา ตำบลตาเมียง อำเภอพนมดงรัก จังหวัดสุรินทร์ 

เปิดทำการ : ๐๙.๐๐ – ๑๕.๐๐ น. ทุกวัน (ไม่เก็บค่าเข้าชม)

Website : www.finearts.go.th/surinmuseum

ปราสาทตาเมือนธม เป็นปราสาทขนาดใหญ่ก่อสร้างด้วยหินทรายและศิลาแลง สร้างขึ้นเนื่องในศาสนาฮินดู ลัทธิไศวนิกาย จากการขุดแต่งของกรมศิลปากรในปี พ.ศ. ๒๕๓๓ – ๒๕๓๔ มีการขุดลอกพื้นที่โบราณสถานออก พบว่าปราสาทสร้างบนภูเขาหินทราย มีการใช้หินธรรมชาติเป็นส่วนหนึ่งของฐานปราสาท นอกจากนี้ภายหลังการลอกพื้นภายในบริเวณปราสาทออกจนถึงหินธรรมชาติยังพบหลักฐานที่สำคัญเกี่ยวกับอายุการใช้งานพื้นที่นี้เป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ในลัทธิไศวนิกาย ๒ สมัย ได้แก่ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ และราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ประกอบด้วย
๑. ปราสาทประธาน แผนผังรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุมไม้สิบสอง มีขนาดประมาณ ๖ x ๖ เมตร ภายในห้องกลางปราสาทประดิษฐานศิวลึงค์ ซึ่งเป็นสัญลักษณ์แทนพระศิวะ(พระอิศวร) เทพเจ้าสูงสุดในศาสนาฮินดู ลัทธิไศวนิกาย ลักษณะของศิวลึงค์นี้ตกแต่งจากแท่งหินธรรมชาติที่มีรูปร่างคล้ายศิวลึงค์ที่ตั้งอยู่บริเวณนี้มาแต่เดิม ภายหลังจึงสร้างปราสาทครอบ สันนิษฐานว่านี้น่าจะเป็นศิวลึงค์ที่เกิดขึ้นเอง เรียกว่า “สวายัมภูลึงค์” ซึ่งเป็นศิวลึงค์ที่สำคัญที่สุดของลัทธิไศวนิกาย ตัวปราสาทมีซุ้มประตู ๔ ทิศ ประตูมุขด้านทิศใต้ต่อเข้ากับมุขหน้าหรือมณฑปยื่นออกมา โดยแบ่งเป็น ๓ คูหา หลังคาทำด้วยหินทราย ปราสาทประธานมีการสลักลวดลายที่บริเวณฐาน โดยสลักเป็นรูปเทวรูปยืน นอกจากนี้ยังพบทับหลังหินทรายสลักภาพเทวดานั่งชันเข่าอยู่ภายในซุ้มบนแท่นเหนือหน้ากาลที่คายท่อนพวงมาลัย
๒. ปราสาทบริวาร หรือ ปรางค์น้อยมี ๒ องค์ สร้างด้วยหินทราย ตั้งอยู่ด้านหลังเยื้องไปทางซ้ายและขวาของปราสาทประธาน แผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสย่อมุมไม้สิบสอง มีขนาดประมาณ ๖.๘๐ x ๖.๘๐ เมตร มีซุ้มประตูเข้าออกอยู่ด้านทิศใต้ ส่วนอีก ๓ ด้านทำเป็นประตูหลอก
๓. บรรณาลัย จำนวน ๒ หลัง สร้างด้วยศิลาแลง หลังหนึ่งตั้งอยู่ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ของปราสาทประธาน มีขนาดประมาณ ๔.๘๐ x ๙.๓๐ เมตร มีประตูอยู่ทางด้านทิศใต้ แผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ส่วนอีกหลังหนึ่งตั้งอยู่ด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ของปราสาทประธาน มีขนาดประมาณ ๔.๘๐ x ๔.๘๐ เมตร แผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส
ปราสาทประธาน ปรางค์บริวาร และบรรณาลัย มีระเบียงคดล้อมรอบ ซุ้มประตู(โคปุระ) สร้างด้วยหินทราย มีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีขนาดประมาณ ๔๗.๕๐ x ๔๗.๕๐ เมตร กว้างประมาณ ๓ เมตร มีช่องทางเดินภายในกว้างประมาณ ๑.๔๐ เมตร มีซุ้มประตูทั้ง ๔ ด้าน โดยซุ้มประตูด้านทิศเหนือ ตะวันออก และตะวันตก มีลักษณะเหมือนกัน ส่วนซุ้มประตูด้านทิศใต้จะมีขนาดใหญ่ที่สุดเป็นซุ้มประตูหลัก โดยแบ่งออกเป็น ๓ คูหา คูหากลางมีแผนผังเป็นรูปกากบาท มีหน้าต่างติดลูกมะหวดและบริเวณระเบียงคดนี้ได้พบศิลาจารึกอักษรขอมโบราณ ภาษาสันสกฤตและเขมร ซึ่งเป็นตัวอักษรที่ใช้ในราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๑๖ มีเนื้อหากล่าวสรรเสริญพระศิวะและกล่าวถึงนามของทาสและเจ้าหน้าที่ผู้ดูแลรักษาเทวสถานแห่งนี้(อ่านแปลโดยนางสาวก่องแก้ว วีระประจักษ์ กองหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร)
นอกจากนี้ยังพบท่าน้ำสร้างด้วยหินทรายนอกระเบียงคดด้านทิศใต้ ห่างออกไปประมาณ ๑๐ เมตร และสระน้ำกรุด้วยศิลาแลงเป็นชั้นๆ สอบลงไปถึงก้นสระ แผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีขนาดประมาณ ๒๖ x ๒๖ เมตร อยู่บริเวณนอกระเบียงคดทิศตะวันตกเฉียงเหนือ
อายุสมัย : เมื่อพิจารณาจากลักษณะรูปแบบทางสถาปัตยกรรม ศิลาจารึก ประติมากรรมรูปเคารพ และลวดลายบนทับหลังที่พบที่ปราสาทแห่งนี้ กล่าวได้ว่า ปราสาทตาเมือนธมนี้ เป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ในศาสนาพราหมณ์ลัทธิไศวนิกาย ๒ สมัย ได้แก่ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒ และราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖
การเดินทาง : การเดินทางจากอำเภอเมืองสุรินทร์ ถนนหมายเลข ๒๑๔ ถึงอำเภอปราสาทเลี้ยวขวาเข้าถนนหมายเลข ๒๔ เลี้ยวซ้ายเข้าถนนหมายเลข ๒๓๙๗ เลี้ยวขวาเข้าถนนหมายเลข ๒๒๔ เลี้ยวซ้ายเข้าถนนหมายเลข ๒๔๐๗ ระยะทาง ๘๒.๗ กิโลเมตร
การประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถาน : กำหนดจำนวนโบราณสถานระดับชาติ ประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๕๒ หน้า ๓๗๑๒ วันที่ ๘ มีนาคม ๒๔๗๘